'Een beweging van de mens naar de Eeuwige, in plaats van van de Eeuwige naar de mens.' Ds. Pieter Post over de doopsgezinden liedcultuur, Saul, Elia en Elisa en het agressief worden van U2. Mondig en de losse toets.
Verademing in een duistere tijd
De gedachte aan de betekenis van muziek in verband met bijbelse teksten, roept onmiddellijk een verhaal van koning Saul bij mij op.
Saul is niet zoals David bekend vanwege zijn grote kennis van muziek. Hij wordt beschreven als een mens met een tragisch lot die daarom muziek nodig heeft. Saul werd door God geroepen en door de profeet Samuel tot koning gezalfd. Hij krijgt de taak om voor Israël te vechten en het van zijn vijanden te bevrijden. Het volk bevestigt de keuze voor Saul. Maar God is niet tevreden met een van Sauls maatregelen. Samuel verkondigt daarom aan Saul dat God hem afwijst en hij zijn koningschap zal verliezen.
Een mens met een tragisch lot
Iets verderop wordt verteld dat Saul gekweld wordt door een kwade geest (1 Samuel 16:14-23). Zijn dienaren merken hoe hij steeds weer overweldigd wordt en zijn gemoed verduistert. Dat valt goed te begrijpen als je aan zijn lot denkt. Waarschijnlijk is hij teleurgesteld, bang en vol verdriet. Later lezen we hoe hij jaloers en woedend wordt. De dienaren stellen hem dan voor iemand te zoeken die de harp kan bespelen. ‘Hij kan muziek voor u maken wanneer u door de kwade geest van God wordt bezocht; dat zal u goeddoen.’ (16:16). De naam van David wordt genoemd, een jonge herder die aan het hof van Saul nog onbekend is. David wordt naar het hof gehaald en hij speelt. ‘En steeds wanneer de geest van God Saul overmande, nam David zijn harp en tokkelde op de snaren. Dat luchtte Saul op en het deed hem goed: de kwade geest liet hem dan voor even met rust.’ (16:23)
Ik ben geboeid door een ets van de kunstenaar Thomas Zacharias die – net als het verhaal –Saul en zijn beleving in het centrum plaatst. Op het beeld is een lichte witte ruimte te zien, gevolgd door een duister, grijs deel. Op de snede is het hoofd van Saul geplaatst. De achterkant is licht en open, het gezicht vooraan is duister en gesloten. Het hoofd is geneigd en lijkt aangetrokken door de duistere ruimte. Het beeld is gevuld met grafische tekens die ritme en chaos uitstralen. Ze dringen ook het hoofd van Saul binnen, alsof hij eronder begraven wordt. De ets lijkt een landschap van Sauls gemoedleven. Een donkere verwarde macht houdt hem gevangen. Maar boven zijn hoofd vinden we strepen: de snaren van Davids harp. David is niet te zien, alle aandacht ligt op de muziek. De snaren lijken op vleugels die Saul bewaren, hem redden van de val in de afgrond. Ook al is de duisternis niet verdwenen – voor nu is Saul gered.
Ze dringen het hoofd van Saul binnen
De ets van Zacharias brengt mij nog dichterbij de situatie waarin Saul zich bevindt, en tegelijkertijd dichter bij mezelf. Het is niet moeilijk om deze situatie te herkennen, ook vandaag de dag. Iemand wordt gepakt door somberheid, zinkt steeds dieper weg en weet soms zelfs de reden ervan niet. Je stemming wisselt steeds, je bent bang de controle kwijt te zijn. Woede overvalt je zonder dat je dat wilt. Angst dringt je leven binnen. Er zijn tal van voorbeelden. Mensen willen dat het stopt, willen eruit stappen, maar hoe? Pure wilskracht is meestal niet voldoende.
Wij zouden niet snel zeggen dat deze gemoedstoestand ‘bij God vandaan komt’ – zoals in de bijbelse tekst gebeurt. Toch kun je de emoties en gedachten in jezelf soms niet goed verbinden met het beeld dat je van jezelf hebt. Dit ben ik toch niet?
Zijn die emoties dan misschien verbonden met iets dat buiten jezelf gebeurt? Dat kan, maar toch word je niet van buitenaf gestuurd. Het bijbelse woord dat wij met ‘geest’ vertalen, heeft een brede betekenis vol dynamiek: de stormwind, de ademlucht, dat wat het gemoed beweegt… De verbinding tussen binnen en buiten is bij dit begrip inbegrepen.
De verbinding tussen binnen en buiten is inbegrepen
Saul en de mensen om hem heen boden weerstand tegen de ‘kwade geest’. Het weerhield hen er niet van te beweren dat de geest ‘bij God vandaan komt’. De muziek die David speelt werkt verlichtend en rustgevend. Saul kan opademen. Toch werkt niet iedere muziek zo. David wordt in de traditie als een groot musicus en psalmdichter gezien. Zulke muziek komt volgens mij – anders dan kwade geesten – uit Gods hart vandaan.
De helende werking van muziek is bijzonder. Binnen het verhaal wordt die als vanzelfsprekend beschreven, niemand twijfelt eraan. Deze werking is blijven bestaan, geen medisch onderzoek heeft dat ooit veranderd. De invloed van muziek op onze emoties is diep; de meesten van ons herkennen dat. Ook in onze spiritualiteit, onze gemeenschappen en geloof zouden we muziek niet kunnen missen.
Mijn eigen hersenen werken sinds een paar maanden niet meer zoals vanouds. Ze zijn niet overweldigd door een kwade of sombere geest, maar beschadigd door hersenletsel na een ongeluk. Net als Saul heb ik voor mijn herstel regelmatig rust en ontspanning nodig. Dat is niet gemakkelijk, omdat sommige dingen die me vroeger rust gaven nu inspannend voor mij zijn. Ik deed een poging met muziek. Al gauw ontdekte ik rustige stukken uit de klassieke muziek – niet eens mijn lievelingsmuziek! – die mijn hersenen tot rust brachten. Daardoor kon ik me heerlijk ontspannen. En dat doe ik nu vaker.
Dit artikel verscheen eerder in Mondig 2.
Tekst: Christiane Karrer
Beeld: Thomas Zacharias – Radierungen zur Bibel. Bilder und Bildbetrachtungen, (Deutsche Bibelgesellschaft, 1993)
