Zorgen en hoop over de mens en het klimaat

Zoals velen maak ik mij zorgen over klimaatverandering en de gevolgen hiervan. Ik zou willen dat volgende generaties, hier en elders in de wereld, ook kunnen opgroeien in een wereld met gezonde natuur, frisse lucht en schoon water. Ik geloof niet dat we de klimaatproblematiek kunnen oplossen door technologische veranderingen, hoogstens tijdelijk. Het zit dieper, het heeft te maken met ons mens-zijn en ons wereldwijde leefsysteem. In een poging hier wat meer vat op te krijgen heb ik een paar bronnen samengebracht die mij wat richting geven. Ze zijn hieronder kort samengevat.

1. Hartmut Rosa: ‘Resonance’, en ‘Leven in tijden van versnelling’. Wij leven in een tijd waarin alles steeds sneller gaat, en dat leidt tot vervreemding, met jezelf (je lichaam), en met de mensen en ander leven in je omgeving. Nieuwe technieken zijn bedoeld om efficiënter te leven en meer tijd voor rust te hebben, maar het tegenovergestelde gebeurt, omdat de sociale verwachtingen zich aan de mogelijkheden van de techniek aanpassen. Het zoeken van resonantie is een richting om hiervan los te komen. Resonantie is een ervaring van gegrepen, bewogen, aangeraakt worden, door je relatie met een ander mens, met de natuur, met God.
2. Joanna Macy: ‘How to Face the Mess We’re in with Unexpected Resilience and Creative Power’. De klimaatcrisis en het massale lijden onder de gevolgen hiervan is een teken van het einde van onze kapitalistische cultuur. Zij ziet de klimaatcrisis als een reactie van de aarde en ook als een kans op het Grote Wakker Worden, namelijk uit de verslaving aan ons huidige economische systeem dat niet duurzaam is. Zij gelooft in de veerkracht en creativiteit van mensen om dit probleem te kunnen overwinnen, en een levenswijze te ontwikkelen die veel meer gericht is op samenwerking en verbinding.
3. Thich Nhat Hanhn: ‘Met zen de planeet redden’. Zen wordt vaak gezien als het verkrijgen van innerlijke rust en vrede. Maar het gaat juist om het beter ‘zien’, om vervolgens tot anders handelen te komen. Ook hier gaat het om een vorm van ontwaken, een innerlijke transformatie. Daarvoor moet je drie dingen loslaten. Ten eerste je ego, het idee dat je zelf, als individu, zo belangrijk bent. Ten tweede dat de mens belangrijker is dan het andere leven op deze aarde. Integendeel: al het leven is met elkaar verbonden. Ten derde het idee dat je leven tijdgebonden is, dat het om het hier en nu gaat. Integendeel: het gaat om het zien van de continuïteit, de verbinding met je voorouders en volgende generaties. Als je dit alles kunt loslaten kom je in de staat van ‘zien’ en volgt het handelen als vanzelf. Vooral als je dit samen met anderen doet in kleine gemeenschappen.
4. Joodse mystiek en het boek ‘Zonder einde: van licht tot vorm, van vorm tot licht’ van Hans Korteweg. Er is een wereld waar wij vandaan komen en weer naar terugkeren, en er is de wereld waarin wij leven. In deze wereld bestaat het leven dankzij de dualiteit, zoals goed en kwaad. Als resultaat van de worsteling met deze dualiteit neemt het leven in deze wereld een bepaalde ‘vorm’ aan, en heeft het de neiging zich daarin vast te zetten. Maar als je het licht toelaat wordt het leven veel rijker. Daartoe zul je ruimte moeten creëren, stilte toelaten. De geschiedenis bestaat uit de op- en neergang van culturen die voortdurend vast komen te zitten in de vorm, met negatieve sociale en andere gevolgen. Door jezelf open te stellen voor het licht kun je daar uitbreken. In de joodse mystiek is de vlucht van Mozes uit Egypte (de wereld in welvaart en in slavernij) naar het onbekende (de leegte van de woestijn) het symbool van het einde van, maar ook een uitweg uit een cultuur. Het biedt ons weer de cyclus van licht tot vorm, en van vorm naar licht.
5. Frits de Lange: ‘Overweldigend’. We leven in een wereld van (schijnbare) orde, causaliteit en ratio. Waar eerst alles met elkaar werd verbonden door een goddelijke zijnsorde, wordt nu alles gezien vanuit een rationele causaliteit. We denken daarom God niet meer nodig te hebben. Dit beeld houden we graag in stand want het voelt comfortabel. Maar waar sommigen al langer twijfelden aan dit beeld, wordt sinds kort duidelijker dat het een illusie is dat alles beheersbaar is. Zo was er een bijna onbeheersbare virusuitbraak, en nu hebben we te maken met een klimaatverandering die steeds onbeheersbaarder wordt. In plaats van het onbeheersbare te zien als ongewenst en ontregelend, kan dat beter gezien worden als richtinggevend, als een verlichting van een leven waarin het steeds meer inspanning kost om te blijven geloven dat we alles kunnen beheersen.

Het beeld dat uit het bovenstaande naar voren komt laat zich moeilijk beschrijven in logische zinnen. Daarom hierover een gedicht, waarin je de bouwstenen vanuit bovengenoemde bronnen terug ziet komen – naast mijn eigen ervaringen en emoties die leidend zijn.

Over resonantie en hoop

Zie, een stipje in het heelal:
De blauwe planeet,
Een eenzame schoonheid,
Zij kookt van binnen,
Soms kraakt en schuift er wat.

Onder een onzichtbaar plafond,
Herbergt zij voor nu een mensentuin,
Het wordt er steeds voller,
Met Homo sapiens wel te verstaan,
Druk bezig met elkaar.

Eerst was er vuur, dan olie, staal, kernenergie,
Steeds sneller, groter, krachtiger,
God verdween uit beeld, want
Niet meer nodig om te overleven,
De mensentuin wil geen grenzen.

Dit alles is heel normaal in de evolutie,
Een soort die succesvol is neemt de ruimte,
En vormt deze naar eigen beeltenis,
Zo wordt haar omgeving steeds eenvormiger,
Heel comfortabel maar ook wat eenzaam.

De mensentuin blijft energiek versnellen,
En niemand wil achterblijven,
Nu daardoor de aarde steeds warmer wordt,
Komen de grenzen in beeld,
Van Homo sapiens.

Is de evolutie een wetmatigheid?
Zit het in de aard van de mens om te vertragen?
Kunnen we de verleidingen van de mensentuin weerstaan?
Kunnen we schoonheid anders gaan zien?
Kan ik mijn zorgen omzetten in hoop?

Hoop begint met de realiteit te zien
Te ontvangen tot in je haarvaten;
Hoop is wakker worden en loslaten
Van de verslaving aan versnelling;
Hoop is het ervaren van de leegte
Luisteren naar de stilte;
Hoop is het zoeken van resonantie
Met de aarde en al het levende
Om de kracht te voelen
Dat het ook anders kan;
Hoop is in beweging komen
Omdat het anders moet
Zonder verwachting
Dat het ook anders kan.

Hoop is openstaan voor een andere realiteit
Die zich alleen kan laten zien
Als je leeft met hoop
Tot in je haarvaten.

Jan Joost Kessler is ecoloog en lid van de doopsgezinde gemeente Wageningen. Voor de doopsgezinden is hij correspondent klimaat en duurzaamheid.

Tekst: Jan Joost Kessler
Beeld: Matt Palmer