'niets gebeurt zomaar'. Historicus en schrijver Ivo van de Wijdeven over de rafelranden van Europa, rauwe gebouwen, wat als een predikant zelf pastoraat nodig heeft en nog veel meer. Mondig is 'rauw'
Rafelranden
‘Als je het heden wilt begrijpen moet je de geschiedenis kennen.’ Ivo van de Wijdeven (1979) is historicus, schrijver en analist. De Rafelranden van Europa (2016) is de titel van zijn boek over de interactie van Europa met haar buren, en over de rauwe kant van Europa als baken van rust en stabiliteit. In januari 2024 verschijnt een herziene versie, ‘want er is veel gebeurd’.
De Rafelranden van Europa kwam voort uit een gevoel van urgentie. Geldt dat voor de nieuwe versie ook?
‘Lange tijd gingen historici uit van een soort einde van de geschiedenis: Europa is af en alleen aan de randen zijn er nog problemen. Maar de geschiedenis is nooit klaar. Ik noem in de nieuwe inleiding het begrip Zeitenwende (keerpunt), dat de Duitse Bondskanselier Olaf Scholz gebruikte in zijn toespraak naar aanleiding van de Russische inval in Oekraïne in februari 2022. Voor hem vertegenwoordigde die inval een ommekeer in de geschiedenis. Ik betoog dat de geschiedenis nooit gestopt is en dat het aan de randen van Europa altijd rafelig is geweest. We hebben die geschiedenis hoogstens in West-Europa een beetje kunnen negeren. We hebben niet zozeer met een Zeitenwende te maken, maar eerder met een wake-up-call. De oorlog in Oekraïne begon niet in 2022, of in 2014 met de inval van de Krim, maar al veel eerder.’
Wat leert de geschiedenis ons over de Russische inval in Oekraïne?
‘Naar dit conflict wordt vaak gekeken vanuit de perceptie dat er twee invloedssferen zouden bestaan: de Amerikaanse – inclusief de NAVO en de EU – en de Russische. En dat die botsen. Maar daarbij wordt de bevolking van Oost-Europa gemakshalve vergeten. Zij hebben een andere beleving van de geschiedenis dan de bevolking van Rusland én die van West-Europa of Amerika. Voor West-Europa was de Tweede Wereldoorlog afgelopen in 1945; voor veel landen in Oost-Europa was dat pas nadat de volgende bezetter weg was, dus vanaf 1989. Oost-Europa zat na de oorlog opgesloten achter het IJzeren Gordijn. Na 1989 zagen Oost-Europeanen toenadering tot het Westen als de beste manier om hun herwonnen vrijheid te behouden. Het is niet zo dat Oost-Europa geen zelfstandige keuze zou kunnen maken en geen eigen geschiedenis heeft. Het is juist belangrijk om die geschiedenis te kennen, teneinde de huidige situatie te kunnen duiden.’
Het is belangrijk de geschiedenis te kennen
Welke rol speelt/-de de Europese Unie of het vroegere Europa?
‘Europa was lange tijd eerst en vooral een verzameling van christelijke landen. De mensen zagen zichzelf als onderdeel van één christelijke familie. Vanaf de Middeleeuwen ontstonden er andere scheidslijnen in Europa, bijvoorbeeld op basis van welvaart, religie of democratie. De Europese Unie is een poging om die lijnen weer glad te strijken en te komen tot een verzameling landen die min of meer overeenkomen, bijvoorbeeld aangaande hun idealen. Binnen de EU bracht dat rust en stabiliteit. Maar het nadeel is dat er altijd ergens een grens moet liggen, en die kan wel eens keihard zijn. Daar rafelt Europa.’
Waar ligt die grens? Hoe groot kan ‘Europa, baken van rust’ worden?
‘Het is belangrijk om om ons te realiseren dat wij onszelf zien als baken van rust, maar dat daar op andere plekken vaak heel anders over wordt gedacht. We neigen steeds meer naar ‘Fort Europa’. De grenzen worden steeds harder, en de spreekwoordelijke – en soms fysieke – hekken steeds hoger. We betalen landen aan de grenzen van Europa grof geld om vluchtelingen buiten de deur te houden. Dat is een hoge prijs voor rust en stabiliteit, en niet alleen financieel. Toch oefent Fort Europa aantrekkingskracht uit. Mensen én landen willen graag binnen de poorten komen. Niet alleen Turkije en Oekraïne, maar in het verleden zelfs Rusland. Poetin sprak ooit van ‘één veiligheidsarchitectuur van Lissabon tot Vladivostok’. Maar dat moest er dan wel eentje zijn met twee invloedssferen. En dat botst dan toch. Net zoals Oekraïne gevoelsmatig grotere kans heeft tot toetreding dan Turkije. Daarmee botsen de culturen meer.
Het mooie van de Europese Unie is dat we een manier hebben gevonden om de natuurlijke territoriumdrift van de mens te beteugelen en in bedwang te houden. Dat hebben we onder andere gedaan door een hele trage bureaucratie op te tuigen. Het Heilige Roomse Rijk – dat ik zie als een proto-EU – had een gerechtshof waar allerlei zaken terechtkwamen. Die werden soms letterlijk door ambtenaren op de lange baan geschoven, waardoor mensen van lieverlee de interesse in conflicten verloren en de problemen zichzelf oplosten. Die stroperigheid heeft de Europese Unie ook. Maar tegelijkertijd lijkt het wel alsof we het verleerd zijn om met de boze buitenwereld om te gaan. Want het stokt. En in dat opzicht kan de Zeitenwende van Scholz weleens kloppen. In die zin dat we vanaf nu alles anders gaan doen om maar rust en stabiliteit te behouden.’
Hoe passen die rafelranden daarin?
‘Rafelranden zijn er altijd geweest en zullen er altijd blijven. Maar ze staan niet op zichzelf. Het is niet alleen Rusland dat naar Europa toe beweegt, er zijn bewegingen alle kanten op. De ene gebeurtenis hier beïnvloedt de andere gebeurtenis daar. Alles hangt met elkaar samen. En dat maakt het ook ingewikkeld om het helder te kunnen uitleggen. Het boek heb ik onderverdeeld in hoofdstukken, maar eigenlijk is het één groot verhaal dat zich ook buiten Europa afspeelt. Niet alles draait om Europa alleen.’
Niet alles draait om Europa alleen
Is dat de reden waarom je die geschiedenis op papier hebt gezet?
‘Ja, eigenlijk om drie redenen. Ten eerste omdat niets zomaar gebeurt. Ik miste te vaak de historische context bij de actualiteit. Terwijl om iets betekenisvols te zeggen over het heden, en misschien zelfs de toekomst, een zo compleet mogelijk beeld van de geschiedenis essentieel is. Ten tweede gaan teveel belangrijke stemmen aan de haal met de geschiedenis. Te vaak hoor ik meningen en interpretaties, ook van politici, waarvan het overduidelijk is dat ze óf de geschiedenis niet kennen, óf die niet willen kennen. Veel wereldleiders maken gebruik van deze selectieve manier van omgaan met de geschiedenis. In Polen gebruikt de regeringspartij de geschiedenis om de oppositieleider weg te zetten als iemand die het land wil weggeven aan Rusland of Duitsland. Omdat zowel Duitsland als Rusland in het verleden veel leed hebben veroorzaakt in Polen, is het lekker ‘geschiedenis-shoppen’ in het voordeel van die partij. En dat is maar één voorbeeld. Om je daartegen te wapenen is kennis van de geschiedenis zo belangrijk. Ten derde wordt veel en vaak gesproken over een gebrek aan kennis bij de jonge generaties van de vaderlandse geschiedenis, maar ik pleit juist voor het belang van kennis van de geschiedenis van andere mensen. Luister naar de verhalen van de mensen die deel uitmaken van de geschiedenis. Zorg dat je weet wat er gebeurt en hoe de ontwikkelingen tot een bepaald punt gekomen zijn. Geschiedenis herhaalt zich niet en vanuit kennis van de geschiedenis kun je niet de toekomst voorspellen, maar die kennis kan jou wel helpen de ander te begrijpen en daarnaar te handelen. En dat is in de rauwe werkelijkheid onmisbaar.’
Ivo van de Wijdeven werkte als adviseur van de minister-president. Tegenwoordig voorziet hij een breed publiek van historische achtergronden bij de actualiteit. Over de geschiedenis van Oost-Europa schreef hij De spoken van Viségrad en over de geschiedenis als politiek wapen schreef hij De macht van het verleden. Het volledig herziene De rafelranden van Europa verschijnt in januari 2024. Meer over Ivo van de Wijdeven.
Dit artikel verscheen eerder in Mondig 5, 2023
Tekst: Kalle Brüsewitz
Beeld: British Library
